Ze was een nimf. Euterpe. Muze van de poëzie. En de beschermgodin van menig koor of muziekvereniging. De Oude Grieken droegen onder begeleiding van muziek hun gedichten voor. Vandaar dat Euterpe als sculptuur meestal wordt uitgebeeld met een muziekinstrument.
Na 1945 was haar frivole, poëtische naam voor een straatnaam in Amsterdam-Zuid niet langer gepast, de straat was haar blije karakter volkomen kwijt. Er was teveel gebeurd. De naam was besmet. Uit haar midden, vanaf een centraal pleintje, waren ruim 18.000 joden afgevoerd. Euterpe verdween. Ze is nu een nimf met een straatverleden. En heet Gerrit van der Veen.
Euterpe hoorde met haar muzische karakter bij de Beethovenstraat, het Bachplein, de Schubert- en Chopinstraat en de grote laan in Zuid, die naar de Griekse God van de muziek, Apollo, is vernoemd. Euterpe verbond als dwarsstraat de schildersbuurt van Michelangelo, Rubens en Jan van Eyck, met de musici. Zoals het een heuse Godin van de Kunsten betaamt.
Op die Apollolaan, even achter de vroegere Euterpestraat, wordt nog jaarlijks op 4 mei de oorlog herdacht. Het is voor mij een vertrouwde plek. Als kind liep ik aan de hand van mijn vader met de buurman, en soms de buurjongens, mee ernaar toe. En nog kom ik er. Het is altijd een plechtig moment, die stilte, te midden van de vele mensen met een keppeltje op. Zuid heeft sinds de jaren ’30 altijd veel Joden gehuisvest. Het indrukwekkendst vond ik misschien wel, toen in 1995 Simon Wiesenthal (1908-2005) er sprak, de Joodse Oostenrijker die wereldwijd vele Nazi-oorlogmisdadigers opspoorde. “Als haat en bruutheid een verbintenis aangaan met de technologie, is het gevolg een catastrofe”, waarschuwde hij. Na afloop van de herdenking zag ik hem hotel ‘ApolloFirst’ ingaan. Zou hij wel hebben geweten wat voor plek dat was?
’40-’45
Als over iemand in de Tweede Wereldoorlog in Amsterdam werd gezegd: “hij is naar de Euterpe” dan beloofde dat weinig goeds.
Schrijver Heere Heeresma (1932-2011) woonde toen in de Stadionbuurt en beschrijft in ‘Een jongen uit plan Zuid’ en ‘Kaddish voor een buurt’ hoe hun onderduiker Johan werd opgepakt op de Marathonweg en werd afgevoerd “naar de Euterpestrasse”. De straat had in de volksmond gewoon een Duitse bijnaam gekregen!
Verschillende panden en scholen in Zuid waren door de nazi’s gevorderd. In de Euterpestraat twee scholen tegenover elkaar, de meisjes-HBS en de Christelijke HBS. Daar was de Duitse Staatsinlichtingendienst ingetrokken, de Sicherheitsdienst, de SD. En ook de Geheime StaatsPolizei, de Gestapo.
Beneden in de kelders van de HBS werden verzetsmensen en joodse Amsterdammers gemarteld en verhoord. Heeresma: “Ik heb hem horen jammeren, huilen, genade smeken, alles” ( uit ‘Kaddish voor een buurt’).
Behalve de SD en de Gestapo was er ook de ”Zentralstelle für jüdische Auswanderung” gevestigd (letterlijk vertaald ‘Centraal bureau voor Joodse emigratie’) die de deportatie van Joden uit heel Nederland voorbereidde.
Vanaf het pleintje midden in de straat, het Adama van Scheltemaplein, werden tussen 1941 en 1943 ruim 18.000 joden verzameld en afgevoerd. Via de halte van tram 24 in de Beethovenstraat naar het Centraal Station, Westerbork en concentratiekampen in Polen en Duitsland.
Vanuit het hoofdkwartier in de Euterpestraat regelden de nazi’s de organisatie en deportatie van in totaal 70.000 Amsterdamse Joden. Het is anno nu bijna niet voor te stellen. “Die Fahne hoch, die Reihen festgeschlossen” klonk het op de Stadionweg uit kelen van marcherende Wehrmachtsoldaten, schrijft Heeresma. De Duitse Kriegsmarine had een kantoor op de hoek Olympiakade. En over die kade hing volgens Heeresma eind ’44-’45 heel lang een spandoek: “V = Victorie, want Duitschland wint op alle fronten“.
Toen er in Amsterdam geen Joden meer te deporteren vielen na 1943 richtte de SD in de Euterpestraat zijn activiteiten op het ontmantelen van het Nederlandse Ondergrondse Verzet. De ‘ondergrondse’ besloot toen een centrale SD-officier te liquideren. Als repressaille werden daarop 29 Nederlanders op de Apollolaan, hoek Beethovenstraat door de nazi’s geliquideerd. Daar, waar nu jaarlijks de oorlog wordt herdacht.
Euterpe zag het allemaal.
En Euterpe verdween.
Direct na de oorlog, al in 1945, werd haar naam veranderd in Gerrit van de Veenstraat, zoals ook de middelbare school nu Gerrit van der Veen College heet.
Gerrit van der Veen (1902-1944) was een Amsterdamse verzetsman en beeldhouwer, die betrokken was bij de overval op het Amsterdamse Bevolkingsregister in Amsterdam-Oost. Zoals bekend, wilde het Verzet de administratieve persoonsgegevens van het Bevolkingsregister vernietigen, om het de Duitsers moeilijker te maken mensen te deporteren of op te pakken. Anno nu vind je bij Artis van deze verzetsactie een klein herdenkingsmonument. Van der Veen werd in 1944 in de duinen bij Overveen gefusilleerd, waar een jaar later ook de communistische verzetsvrouw Hannie Schaft werd gefusilleerd, het Meisje met het Rode Haar. Zij zat vlak voor haar executie nog geïnterneerd in het Huis van Bewaring aan de Amstelveenseweg in Zuid, lees ik.
Van de hand van Gerrit van der Veen, de beeldhouwer, staat sinds 1946 een standbeeld op de Churchilllaan in Zuid, gemaakt in 1939. Het verbeeldt Wilhelmina Drucker, de feministische voorvechtster (net als Aletta Jacobs) voor het Vrouwenkiesrecht, uit de Eerste feministische Golf (1870-1920). Haar naam kennen we beter via Dolle Mina, uit de Tweede feministische Golf (1960-1985).
De vroegere Euterpestraat zit nu vol met gedenkstenen.
Er zijn boeken over haar geschreven, zoals ‘Zwijgen over de Euterpestraat’ van Jan Hopman in 2012, hoe “op het hoofdkwartier van de Sicherheitsdienst in 1944 verraad en verzet hand in hand gingen”.
In de boeken ‘De laatste huzaar’ van oud-militair en verzetsman Tonny van Renterghem en ‘De Koningin van Plan Zuid’ van Frank van Kolfschooten komt het luchtbombardement van de Engelsen met de Royal Air Force op de Euterpestraat ter sprake, het niet al te precies uitgevoerde luchtbombardement, eind 1944. Het SD-hoofdkwartier was het doelwit maar werd maar ten dele geraakt; de woonwijk des te meer, er vielen 69 doden, waaronder vier SD’ers. Toch was de schade aan de twee scholen zodanig dat de SD uit de Euterpestraat vertrok: naar hotel ‘Apollofirst’ op de Apollolaan.
Chopinvideocompilatie over Euterpe: https://fb.watch/eDEmRx1LnC/
Ik zou een weemoedige Chopin Nocturne met fluit onder deze column willen zetten. Om Euterpe als muzische nimf te gedenken. Youtube heeft mijn compilatievideo wegens een copyrightclaim verwijderd, maar op mijn blogpagina op Facebook is hij nog te zien. Die muziek staat daar onder de fotoreportage als video.
Maar poëzie kan ik er niet van maken: zeer recent heeft iemand naast mijn lift iets over “Joden” op de muur gekalkt. Dit had ook de openingszin van deze column kunnen zijn…
- Eerdere columns over de oorlog in Zuid:
- ”Kaddish voor een buurt”: https://marionalgra.wordpress.com/2015/05/02/kaddish-voor-een-buurt/
- ”Tramhalte Beethovenstraat”: https://www.facebook.com/notes/249905961859689/
- Herdenking ‘Prometheus’ bij Olympisch Stadion:
- https://marionalgra.wordpress.com/2016/05/02/het-vuur-van-de-goden/
Zie:
- https://www.nrc.nl/nieuws/1994/11/22/terug-naar-de-euterpestraat-plek-van-doodsangst-7246621-a1004939
- http://www.zuidelijkewandelweg.nl/archief/tijdtijn/euterpestraat.htm
- http://www.go2war2.nl/artikel/2946/Zwijgen-over-de-Euterpestraat.htm
FACE to FACE Olympisch Kwartier 
Interessante en mooie column
LikeLike
Je kende het verhaal al natuurlijk. Maar nu vanuit de muze beschreven en bekeken. En te beluisteren op mijn Facebookcolumnpagina
LikeLike
Wat een werk Mar om al deze info te verzamelen en te beschrijven. Wat weet jooj toch veel!!
Xx
Verzonden van mijn iPhone
LikeLike
Niet veel meer dan een gemiddelde Amsterdammer. Maar met mijn invalshoek vanuit de nimf Euterpe geef ik er een persoonlijke draai aan.☺
LikeLike