De klimop regeert. Grafkunst in Zuid. Meerdere werktitels voor dit blog vlogen aan mij voorbij, toen ik met mijn fototoestel de afgelopen maanden rondzwierf over drie begraafplaatsen in Amsterdam Zuid, langs de rivier de Schinkel, langs de Amstel en achter de Stadionkade. Ooit lagen ze aan de rand van de stad, nu zijn het parels van rust, ingekapseld tussen hoogbouw. Ik proef de verschillen tussen de drie, hun verschil in geschiedenis, in toon. Maar één ding is op alle drie hetzelfde: ik vergeet er de tijd. Het is een andere wereld. En het is er goed toeven.
Het kleine begraafplaatsje “Huis te Vraag” (1891) aan de Schinkelrivier achter het Olympisch Stadion, uit het videofragment waarmee dit blog opende (klik als emailvolger: online), is recent een petitie gestart om de rust van die andere wereld – middenin de grote stad – te kunnen bewaren. Het dreigt te worden opgeslorpt in gemeentelijke bestemmingsplannen, met fietspaden naar een nieuw woongebied achter het Olympisch Kwartier, een nog te bouwen Schinkelkwartier. Begraafplaats Huis Te Vraag wil echter geen stadspark worden. Maar een stiltetuin blijven.
Over de protestantse dodenakker uit 1891 met haar markante naam, waar geen nieuwe doden meer worden opgenomen, is een hele geschiedenis te vertellen, die notabene teruggaat tot Maximiliaan van Oostenrijk in 1489. En Rembrandt in 1652.
Ook kan ik prachtige grafkunst laten zien van de andere twee kerkhoven in Zuid, al staat er dan geen kerk meer: de rooms-katholieke begraafplaats “Buitenveldert” (1835), achter de Stadionkade. En natuurlijk “Zorgvlied” (1870) aan de Amstel, de bekendste van Zuid.
Grafkunst noem ik de sculpturen, die sommige nabestaanden plaatsen op de graven van hun geliefden. Ik bedoel er niet persé de grafsteen mee. Het zijn beelden vol symboliek. En het is lang niet altijd verdriet, dat wordt uitgebeeld, vaker is het de transitie naar de dood. Vreugde, hoop, bevrijding, overgave. Harmonie.
Onderaan dit blog zal ik een videomontage van grafkunst tonen, op muziek van Tsjaikowski. Waarbij Cherubijnen, als gevleugelde engelen, de zielen begeleiden naar omhoog.
Op de nieuwere gedeelten van begraafplaats “Zorgvlied” en “Buitenveldert” zijn de traditionele gevleugelde engelen die de zielen vervoeren, vogels geworden, die de transitie volbrengen, of zijn de engelen gewoon vervangen door dikbuikige putti van de Intratuin of Blokker, zie ik : sommigen liggen gevleugeld en wel, wulps op hun zij, op hun rug, soms vrolijk op hun buik, met het gezicht in hun handen gesteund. Een fascinerende seculiere overgang. De ziel moet toch ergens naartoe blijkbaar. Als je tenminste in een ziel gelooft.
Dat er muziek aan gene zijde zal klinken, dat leerde ik al bij Dante, in zijn visionaire reis door het hiernamaals, de Goddelijke Komedie. Hij baseerde zich daarbij op de Bijbel en de Griekse mythen. Wist Orpheus al niet met zijn lier en zijn zang de dode zielen in het dodenrijk te bekoren?
IJle muziek zal het zijn, zoals het “Im Paradisum” van Fauré of Tsjaikowsky’s “Hymne voor de Cherubijnen”. Engelenkoren. Harpen. Ik kom op een katholieke grafsteen een engel met luit tegen, maar op een moderne grafsteen wordt een pianoklavier afgebeeld. Of staan er kleine kleurrijke jazzmuzikantjes met trombones te swingen. Poppetjes, ook rechtsreeks van de Blokker.
HET VERSCHIL
Monumentale grafstenen met Petrus aan de Hemelpoort of Jezus aan het kruis, zult u op de stilteplek aan de Schinkel niet vinden. Evenmin: het werelds uiterlijk vertoon, dat zich op Zorgvlied manifesteert.
Op Zorgvlied staan vlakbij de ingang imposante praalgraven van de ”multinationals uit de 19e eeuw”, die met hun geld uit suikerplantages en Indische nootmuskaat- en foelieplantages hun huizen aan de grachtengordel hadden aangeschaft. Zorgvlied aan de Amstel raakte, na 1870, al snel in trek bij de elite, omdat vooral de gegoede burgerij haar buitenverblijven langs de Amstel had.
De begraafplaats is als een echt stadspark aangelegd, door dezelfde tuinarchitect die het Vondelpark ontwierp, J.D. Zocher. Er ligt notabene 60 km wandelpad op Zorgvlied, vertelt een gids mij tijdens de laatste Open Monumentendag.
Het wordt ook wel het Parijse Père Lachaise van Amsterdam genoemd vanwege de beroemdheden uit de amusementswereld die er liggen. Terwijl er 19.000 graven zijn, waarbij in elk graf drie doden kunnen, liggen er op Zorgvlied in feite maar 350 BN’ers, vertelt de gids. Maar landelijk staat het er juist om bekend.
KLIMOP
Zorgvlied is zo ongeveer alles, wat begraafplaats Huis Te Vraag niet is en niet wil zijn. Geen netjes gecoiffeerd stadspark met wandelpaden, of erger nog: met fietspaden naar een nieuwe woonwijk. Maar een vrije landschapstuin.
Het bijzondere van het – met klimop, fluitekruid, paardenbloem, mos en grassen begroeide – begraafplaatsje langs de Schinkel is – behalve haar geschiedenis – juist de afwezigheid van monumentale grafkunst. Het is de meest mystieke begraafplaats van de drie die Zuid heeft. En dat wil ik best graag zo houden.
Hier is de klimop, de natuur eigenlijk tot grafkunst verheven.
In de onovertroffen, poëtische Ikon-documentaire “De klimop rouwt nog steeds” van Barbara den Uyl, uit 2007 (waaruit bovenstaand videofragment) vertelt de man, die zo’n 30 jaar van zijn leven wijdde aan het scheppen van en bewaken van “de stemming” op Huis te Vraag, kunstenaar-tuinman Leon Jozef van der Heijden (1938-2020), hoe hij zo min mogelijk wilde ingrijpen in de natuur:
“De sfeer op de begraafplaats is iets anders dan de stemming. De stemming is van een hogere orde. Het is datgene, dat alles laat zijn hier zoals het is”.
Je hoeft niet alles te stylen en polijsten, vond Van der Heijden, die vorig jaar 3 april overleed. Van zijn kunstenaarshand is ook de ruwhouten grote Kruiwagen in het Amsterdamse Bos, die herinnert hoe werklozen met de schop en kruiwagen het “Bosplan” hebben aangelegd in de jaren ’30, als werklozenproject.
Huis Te Vraag is geen wildernis, zoals sommigen denken, maar gecultiveerde klimopgroei. Bladeren worden aangeharkt, de klimop geleid, gesnoeid, niet weggetrokken. “De natuur mag zijn werk doen, maar binnen de perken,” aldus één van de huidige tuinvrouwen Katja Kandelaars, in dienst van stadsdeel Zuid. De landschapsvisie van Leon Van der Heijden is hun leidraad voor het tuinonderhoud.
Klimop is een plant, die zomer en winter groen blijft en daardoor al vanaf de Griekse Oudheid het zinnebeeld is voor onsterfelijkheid. Klimop hecht zich als plant heel makkelijk ergens aan vast, de klimop houdt de herinnering vast, zegt men wel.
Volgens de Griekse mythologie zou de klimopplant zelfs Goddelijke vermogens aan de mens verschaffen. In heel wat kronen van Griekse goden en muzen of bij altaren werd daarom klimop verwerkt. En terwijl het Christendom het Grieks-mythologische “heidendom” verdreef op den duur, werden klimop-motieven op Christelijke sarcofagen en catacomben overgenomen. Als teken van onsterfelijkheid.
Ook op Zorgvlied zie ik klimop verwerkt in ornamenten op sierlijke pilaren van graven, funeraire grafsymboliek heet dat.
GROENE OASE
In deze groene oases van de stad word ik gezelschap gehouden door een spin op Huis te Vraag, en een poes die op haar rug gaat liggen kroelen voor me op een bemoste grafsteen.
Twee zwarte raven op begraafplaats Buitenveldert loeren me aan en op Zorgvlied wacht ik met mijn fototoestel op een bankje op een eekhoorn, die razendsnel voorbij schiet en knabbelt van de Turkse notenboomnootjes.
De eekhoorn is me te snel af. Ik krijg geen scherp beeld. Maar: ik heb het er reuze naar mijn zin. Zelfs een kolossaal hert kom ik tegen, op Zorgvlied, als grafsteen.
MAXIMILIAAN VAN OOSTENRIJK
Het bijzondere van begraafplaats Huis Te Vraag is natuurlijk ook haar naam. En haar geschiedenis. De tuin heeft zelfs een gemeentelijke monumentenstatus. Daar ga je toch geen fietspad doorheen plannen, zou je zeggen.
Het verhaal gaat dat de Habsburgse koning Maximiliaan van Oostenrijk, die door zijn huwelijk met prinses Maria van Bourgondië, graaf van Holland, graaf van Zeeland en heer van Friesland was geworden, de plek ooit op weg naar Amsterdam bezocht. Het moet in 1489 geweest zijn.
Er stond toen een boerenhofstede aan de oever van de Schinkelrivier, temidden van de veengronden buiten Amsterdam. En Maximiliaan moet er toen de weg naar de stad gevraagd hebben, waar hij op bedevaart wilde gaan, bij het Mirakel van Amsterdam.
Een mooi verhaal.
Rembrandt schilderde de boerderij in 1652.
De herbergier zette er later een bord neer: ” Huis te vraghe”, waar informatie opgevraagd kon worden. Een soort VVV, avant la lettre dus. Een later herenhuis op die plek nam die naam over en weer later, in 1891, de particuliere begraafplaats van de protestanten uit het dorp Sloten, buiten Amsterdam.
A DIEU
In het vroegere grafbloemenhuisje van Huis te Vraag, achter glas, hing Leon Jozef van der Heijden iedere maand een nieuw gedicht op. Tegenwoordig doen de tuinvrouwen van Stadsdeel Zuid dat nog steeds, maar de laatste keer hing er een brief van een Amsterdammer, die in coronatijd bloemen naar het huisje had gebracht. Ondertekend met: God…..
Beste Amsterdammers
Deze bloemen worden u gegeven met de liefde van alle levenden & doden, opdat wij nooit mogen vergeten.
God
Het is een plaats om te koesteren. Een plaats in rust, waar je de tijd vergeet. A Dieu.
- Teken de petitie: Bescherm het groen en de rust op Huis te Vraag – Petities.nl
- Huis te Vraag op Facebook: Huis te Vraag | Facebook
- Zie de Documentaire: ” De klimop rouwt nog steeds”: IKON Documentaire: De klimop rouwt nog steeds – VPRO
- https://vriendenamsterdamsebos.nl/de-kruiwagen-en-zijn-schepper/
- Kijk mijn fotoreportage: Grafkunst in Amsterdam-Zuid: https://youtu.be/qc5guDdlcAk
Nors kijkende zeerobben op de vier brughoofden van de Zeilbrug over de “rivier” de Schinkel loeren je van alle kanten aan; met een beetje dreigende, strakke blik. Het zijn niet bepaald de gezellige “Gompie“-zeehonden uit de tv-serie uit mijn jeugd. Het is wel Hildo Krop (1884-1970) ten voeten uit, de beeldhouwer uit Steenwijk, begonnen als banketbakker, die in 1956 tot “Stadsbeeldhouwer van Amsterdam” werd uitgeroepen en begin twintigste eeuw de hele stad heeft mogen opleuken met zijn steensculpturen. 
Tuin der Hesperiden, 1873, Edward Burne-Jones 
de reus Atlas die de aarde draagt 
In de centrale hal, waar vroeger de Citroëns geshowd werden, staat als kunstwerk een lichtblauwe ronde opgerolde Volkswagen Kever, in verfrommelde status.
Daarnaast herbergt Move bovenin het gebouw, restaurant Wils, waar gekookt wordt op houtvuur, en aan de achterkant beneden een café Madame Cyclette, waar fietslampen het design van de verlichting vormen en de hippe gefermenteerde groenten in glazen wekpotten, de worteltaart en selderijstengels op de bar je in een bepaalde mood moeten brengen. Een bepaalde move.
Zo’n toren heet tegenwoordig een Tower, zoals ook het hotel aan het eind van deze bebouwde Parnas-strook nu Olympic Hotel heet en de opgeleukte Citroëngebouwen naast het Olympisch Stadion, The Olympic zijn gaan heten. Oh, oh, wat zijn we hot. Nu krijgen we in september dus ook een Parnassus Tower.
Op de brug zelf vallen de ingebouwde glooiende banken op, het siersmeedwerk in de brugleuning en aan weerszijden van de brug de gebeeldhouwde stenen beelden van Hildo Krop (1884-1970). Ik bedoel: het is niet zomaar een brug, het is een prachtbrug, een meterslang architectonisch bouwwerk, een schoolvoorbeeld van organische architectuur in mijn ogen.
Oké, de Parnassusbrug kennen we van de friet. Maar wat er nou op de Parnassus-berg gebeurde in het Olympische Griekenland???? Misschien weten we nog nét dat Montparnasse een kunstzinnige wijk op een heuvel in Parijs is, iets waar mondain Amsterdam nu met zijn Frans-klinkende Parnas op inspeelt.
De brug verbindt vanaf begin jaren ’40 het toen nog landelijke Buiten-veldert met de Stadionbuurt. De hoekflats aan de Parnassusweg lijken wel een toegangspoort tot de Zuidrand van de stad. Daar begon Amsterdam. De weg loopt uit op het Olympiaplein, en aan de andere kant van dat plein begint de Apollolaan.
